Άρθρο της Ελένης Λαγγουράνη (αρχιτέκτων) για τη διάλεξη του Mario Botta στο Μέγαρο Μουσικής 

‘ …και ο Θεός Ήλιος έπλασε τη γήινη αρχιτεκτονική του Mario’: Αυτό σκεφτόμουν ολοένα και περισσότερο ‘ταξιδεύοντας’ παρέα με τον διάσημο Ελβετό αρχιτέκτονα Mario Botta, ως επί το πλείστον στην περιοχή του Ticino από όπου και κατάγεται, αφού εκεί ‘χαράζει και σμιλεύει’ τα περισσότερα από τα στιβαρά όμως αρμονικά γεωμετρικά ‘γλυπτά’ αρχιτεκτονήματά του που μοιάζουν να γεννήθηκαν αποκλειστικά για τον εκάστοτε τόπο. Η θαλπωρή των επιμελημένα φωτισμένων χώρων που δημιουργεί ζέστανε γλυκά το δροσερό φθινοπωρινό δειλινό και όσους παρακολούθησαν την ομιλία του με τίτλο ‘Αρχιτεκτονική και Μνήμη’, στα πλαίσια του Megaron Plus, στην κατάμεστη αίθουσα του Μεγάρου Μουσικής. Εκκλησίες στις  Άλπεις, οινοποιεία στην Τοσκάνη και στο Bordeaux, spa στην ελβετική ύπαιθρο, περίπτερο – παρατηρητήριο στην καρδιά των γερμανικών βουνών… Τι άλλο ζητά ένα εμπνευσμένο μυαλό για να απογειώσει την φαντασία του και να την μετουσιώσει με τον καλύτερο τρόπο?

Σεμνός και εύστοχος στον λόγο – πραγματικά με καθήλωσε η ταπεινοφροσύνη του όταν εκδήλωσε άνετα την πρόθεσή του να προβληματιστεί πάνω σε ερώτημα που του τέθηκε στο τέλος της διάλεξης – παρουσίασε διεξοδικά, χωρίς όμως να κουράζει, σημαντικό μέρος από τα περίφημα αρχιτεκτονικά έργα του, και πάντα με το πάθος μικρού παιδιού! Αυτός ο αγνός ενθουσιασμός κορυφώθηκε στο τέλος όπου μοιράστηκε μαζί μας τις ανησυχίες του για το νέο του project. Συγκεκριμένα για το απροσδόκητο παιχνίδι του φωτός στο εσωτερικό μιας κυβοειδούς εκκλησίας αφού η επικλινής γυάλινη στέγη με τον γυάλινο εγγεγραμμένο σταυρό που έχει ‘χτίσει’ στο μυαλό του, του κάνει την ζωή δύσκολη! ‘Είμαι όμως σίγουρος ότι το αποτέλεσμα θα είναι συναρπαστικό!!’, είπε με έκδηλη χαρά. Και τότε τον λάτρεψα ακόμη περισσότερο. Στην αμεσότητα με το κοινό του συνέβαλε ίσως και η ‘παρεϊστικη’  μετάφραση καθώς ένα τεχνικό πρόβλημα έφερε τους διερμηνείς στην σκηνή και τον φιλικό Mario να μοιάζει ότι συνομιλεί μαζί τους.

H αρχιτεκτονική του στηρίζεται σε γεωμετρικές χαράξεις, όχι όμως με φανατικό τρόπο, που στην πορεία του λύνουν τα χέρια, όπως είπε, σε πολλά θέματα π.χ. στην επεξεργασία της μορφής και την επιλογή των υλικών. Κυλινδρικοί και ελλειπτικοί όγκοι συναντούν εύστοχα ορθογώνιες κατόψεις, λοξές επιφάνειες εξέχουν ορθογώνιων βάσεων, τόξα κάθε κατεύθυνσης διεισδύουν επιθετικά αλλά αρμονικά σε ποικίλους γεωμετρικούς όγκους, στέγες σαν να πετούν καλύπτουν συμπαγείς τοιχοποιίες και κιονοστοιχίες. ‘Βρισκόμενος κάποιος στο Πάνθεον της Ρώμης, αυτού του κατεξοχήν γεωμετρικού κτιρίου, και κοιτώντας μια οπτική του, αντιλαμβάνεται άμεσα το σύνολο της οντότητάς του, ότι πρόκειται δηλαδή για κυκλικής κάτοψης χώρο’, ήταν το παράδειγμα που ανέφερε θέλοντας να τονίσει την δύναμη της γεωμετρίας. Μετά από σχετικό ερώτημα που του τέθηκε στο τέλος, ίσως θέλοντας να μην απαξιώσει τα κτίρια που δεν στηρίζονται εξ αρχής σε έναν αυστηρό σχεδιασμό, ανέφερε ότι ο τρόπος αυτός δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι και ο καλύτερος αλλά πραγματικά βοηθά γιατί ο αρχιτέκτονας έχει στην πορεία ένα μέτρο ελέγχου του χώρου, μην εννοώντας τόσο την λειτουργία. Γιατί για τον Botta η αρχιτεκτονική είναι κάτι πολύ περισσότερο από το να ικανοποιεί μόνο λειτουργικές ανάγκες, οφείλει να προσφέρει συγκινήσεις και αυτό είναι που επιδιώκει με τις παραπάνω τεχνικές.

Οι ενδιαφέρουσες τομές γεωμετρικών σχημάτων σε κάτοψη και τομή προσφέρουν επιπλέον μελετημένα παιχνίδια του φωτός με την σκιά. Για τον φιλοσοφημένο Botta το φως – δώρο του Θεού - είναι γενεσιουργό για την αρχιτεκτονική του, το πέρασμα από το φως στο σκοτάδι και αντίστροφα του εξάπτει την φαντασία! ‘Ο Θεός το σχεδίασε αυτό, όχι εγώ’,  μας είπε αποφασισμένα.  ‘Και γιατί η θρησκεία να θεωρεί ότι η Αγία Τράπεζα πρέπει να τοποθετείται στο κέντρο του ναού, εννοώντας το γεωμετρικό κέντρο? ’ διερωτάται, και συνεχίζει τονίζοντας ότι μια πηγή φωτός μπορεί να καταστήσει κάποιο άλλο σημείο στην κάτοψη κέντρο. Η τελετή της θείας λειτουργίας δεν θα πρέπει να είναι κάτι το σταθερό αλλά να χρησιμοποιεί τον χώρο, όπως μεταλλάσσεται κάθε φορά ανάλογα με τον φυσικό φωτισμό, αυτό υποστηρίζει ουσιαστικά ο αρχιτέκτονας. Και οι δικοί του ‘θόλοι’ είναι ο ίδιος ο ουρανός με τα σύννεφά του και όχι η απομίμησή του όπως γινόταν στις βυζαντινές εκκλησίες και αυτές του δυτικού κόσμου, αντιπαράθεσε εύστοχα. Κυκλικές ή ελλειπτικές διαφώτιστες οροφές (τις προτιμάει ιδιαίτερα) - που με κατάλληλα γεωμετρικά τεχνάσματα που επιτρέπουν να μπλέκονται αριστοτεχνικά κύκλοι με τετράγωνα και τρίγωνα και στις τρεις διαστάσεις - αφήνουν να διεισδύσει ο ήλιος με τέτοιο τρόπο που να προσδίδει στο εσωτερικό μια μυστικιστική διάθεση. Σχήματα που αποκτούν επιπλέον και έναν συμβολικό χαρακτήρα, κάτι που δεν αρνείται ότι αγαπά.

Οι εκκλησίες του Mario Botta αρχικά ξαφνιάζουν, στην πορεία όμως αποδεικνύουν περίτρανα την θρησκευτικότητά τους και γαληνεύουν την ψυχή. Για τον Botta εξάλλου η αρχιτεκτονική είναι μια πράξη ιερή. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της εκκλησίας του San Giovanni Battista στο Ticino της Ελβετίας με φόντο τις Άλπεις. Ο αρχιτέκτονας  προτίμησε αντί να ανακατασκευάσει την προϋπάρχουσα να δημιουργήσει στην θέση της παλιάς μια νέα σύγχρονη εκκλησία με κάτοψη σε σχήμα έλλειψης. Ο σύγχρονος θόλος, ένας ελλειπτικός κύλινδρος με βάση τον κύκλο, με ένα τόξο στο εσωτερικό του που ανοίγεται προς τον ουρανό, θα αποτρέψει μια μελλοντική ενδεχόμενη καταστροφή από χιονοστιβάδα (αφορμή για την καταστροφή της παλιάς εκκλησίας). Για την εκκλησία στο Evry και συγκεκριμένα για την ελλειψοειδή φυτεμένη οροφή στο  κεντρικό κυλινδρικό τμήμα είπε: ‘ …τα δέντρα ανεμίζουν σαν τα μαλλιά στην ανθρώπινη κεφαλή’. O Botta προκειμένου να προκαλέσει ακόμη περισσότερο το φως του ήλιου επενδύει ακόμη και με φύλλα χρυσού το εσωτερικό εκκλησίας του δίπλα στο Bergamo.

Στο οινοποιείο Petra Winery στο Suvereto της Ιταλίας ακολουθεί σχεδόν τις ίδιες αρχές με το ελλειπτικό διαφώτιστο δώμα στον κεντρικό πέτρινο κυλινδρικό όγκο με τις δύο συμμετρικές φυτεμένες στο δώμα τους πτέρυγες να φυτεύεται και αυτό περιμετρικά.

Η γοητεία που του ασκούν οι κινήσεις του φωτός και οι διαφορετικές ποιότητες χώρου που δίνουν είναι λογικό να μεγαλώνει στους υπόγειους ή υπόσκαφους χώρους που σχεδιάζει. Το Spa Rigi Kaltbad στην Λουκέρνη είναι υπόγειο με το δώμα του να λειτουργεί ως μικρή πλατεία της πόλης. Το υπόγειο Bergoase Spa στην Arosa στο Lugano της Ελβετίας, ξεκινά να γεννιέται από έναν χαρακτηριστικό ρομβοειδή κάνναβο, και καταλήγει να φωτίζεται από την οροφή με ‘γυάλινα δέντρα’ όπως αποκαλεί τους φεγγίτες σε σχήμα ιστίων. Το Spa συνδέεται με το ξενοδοχείο με μια γυάλινη πασαρέλα - γέφυρα. Από το ακροατήριο του τέθηκε το ερώτημα γιατί δεν χρησιμοποιεί την επένδυση των αγαπημένων κόκκινων τουβλέτων του στις υπόγειες κατασκευές του και ο Botta μοιάζει να προβληματίζεται ‘… ίσως γιατί βρίσκονται ήδη μέσα στο έδαφος, και το τούβλο δηλ. γη+νερό  υπάρχει ήδη εκεί κατά κάποιο τρόπο’, αυτό υπονόησε ο αρχιτέκτονας φανερώνοντας έτσι την επιθυμία του να ‘πακτώσει’ τα κτίρια του στην γη δίνοντας την αίσθηση ότι από αυτή προήλθαν. Στο έργο του η Κιβωτός του Νώε στην Ιερουσαλήμ δημιουργεί ένα πάρκο για παιδιά με ένα μουσείο υπαίθριο αλλά επιπλέον και με υπόγειους  χώρους που φωτίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδεικνύονται τα γλυπτά που εκτίθενται.

‘Ο πραγματικός πελάτης του αρχιτέκτονα είναι η ιστορία’, είχε πει στην συνέντευξη που έδωσε στην Α. Μπιρμπίλη για την Athens Voice, και με είχε γοητέψει. Πώς όμως μπορεί να μείνει ζωντανή η μνήμη, να ανακτηθεί αυτή η γέφυρα που μας συνδέει μαζί της?  Ο Botta εμπνέεται από τα ίχνη του παρελθόντος, φυτεύει ακόμη και δέντρα στα αποτυπώματα των κιόνων ενός ιστορικού μνημείου που προϋπήρχε στην ίδια θέση, δεν γυρίζει την πλάτη του στο γειτονικό κάστρο, αναγάγει σε σημείο αναφοράς ενός σύγχρονου πολεοδομικού συγκροτήματος την καμινάδα – μάρτυρα του βιομηχανικού παρελθόντος…  Ο Botta προσπαθεί να φέρει σε γόνιμο διάλογο την ιστορική με την σύγχρονη εικόνα της πόλης και το πετυχαίνει. Στο συγκρότημα γραφείων στην πρώην  έδρα του Campari  στο Sesto San Giovanni το βιομηχανικό κτίριο των αρχών του περασμένου αιώνα – παλιό εργοστάσιο του Campari -   μοιάζει να ‘αγκαλιάζεται’ προστατευτικά από το νέο. Για το κτίριο – αντιγραφή μιας εκκλησίας του Borromini στην Ρώμη  –  για την 400η επέτειο από την γέννησή του -στην μικρή γενέτειρα πόλη του στην λίμνη Lugano είπε ότι δεν πρόκειται για ανακατασκευή αλλά στην ουσία για την ίδια αναπαράσταση της πραγματικότητας:  ‘ Έγινε ένα σύγχρονο έργο χωρίς να σχεδιάσουμε τίποτα… με την κατακόρυφη τομή του κτιρίου στα δύο θέλαμε να δούμε αν είχανε επηρεάσει τον Borromini τα γύρω βουνά ’.

Στα πλαίσια λοιπόν του σεβασμού του προς την ιστορία του τόπου, ο Botta ερμηνεύει αναπόφευκτα τον περιβάλλοντα πολεοδομικό ιστό. Ήταν ολοφάνερο ότι κάτι τέτοιο τον απασχολεί πολύ στο αρχικό στάδιο της μελέτης του καθώς στην πλειονότητα των έργων που παρουσίασε ξεκινούσε από τις υπάρχουσες πολεοδομικές χαράξεις. Στο SF MOMA, δηλαδή το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο San Francisco πετυχαίνει να φέρει τον δημόσιο χώρο στο εσωτερικό του μέσω μιας εσωτερικής κλειστής piazza που φωτίζεται με φυσικό τρόπο από την γυάλινη οροφή - ελλειπτική τομή του κυλινδρικού θόλου. Επιπλέον με το κατάλληλο πλάσιμο των όγκων το φόντο των ουρανοξυστών δεν μοιάζει καθόλου παράταιρο στο σκηνικό που δημιουργεί. Το κτιριακό συγκρότημα με κατοικίες και γραφεία στο Treviso αναπτύσσεται γύρω από μια κεντρική piazza η είσοδος στην οποία γίνεται από μια σύγχρονη πύλη – άνοιγμα – ανάμνηση των πυλών στις μεσαιωνικές ιταλικές πόλεις. Στην Βιβλιοθήκη και Μουσείο βιβλίου στην Κολωνία προσπάθησε να ξεχωρίσει τις δύο διαφορετικές – χρονικά -φάσεις της γύρω περιοχής με το να τοποθετήσει το νεόδμητο τμήμα του κτιρίου προς το σύγχρονο κομμάτι της πόλης, με τον κενό χώρο του σιδηροδρομικού σταθμού, δημιουργώντας ένα νέο όριο στον υπάρχοντα αστικό ιστό. Και δεν παρέλειψε να προσθέσει τον φιλοσοφικό του στοχασμό: ‘Τα βιβλία τοποθετούνται με τέτοιο τρόπο στις γυάλινες προθήκες που είναι σαν πουλιά έτοιμα να πετάξουν...’.

Είναι φανερό ότι οι συνιστώσες στην αρχιτεκτονική του Mario Botta είναι πολλές αλλά επιμελημένα ιεραρχημένες και λαμβάνουν την πρέπουσα σημασία από τον αρχιτέκτονα.  O Botta  μας τις μετέδωσε με τον καλύτερο τρόπο, αυτές του τις ανησυχίες, και αυτό που πασχίζει να πετύχει: Κτίρια δομημένα όχι απλά παράξενα αλλά κτίρια με οντότητα εξ αρχής μελετημένα με σχετική αυστηρότητα που ‘ομορφαίνει’ όμως με την πλαστικότητα που τους προσδίδει με τις επιμελημένες συμμετρικές ή μη αφαιρέσεις της μάζας και την επιλογή των υλικών.  Μα πάνω απ’ όλα κτίρια που αφήνουν να περάσει ο έξω κόσμος στο εσωτερικό τους με τις κατάλληλες διεισδύσεις του φωτός. Κτίρια που τονίζουν την παρουσία τους χωρίς να αρνούνται τον διάλογο με τα γειτονικά τους. Δημιουργείται έτσι κάτι όμορφο και μαγικό που συγκινεί, που εξάπτει τις αισθήσεις, ακόμη και αν πρόκειται για κτίρια που στεγάζουν διοικητικές υπηρεσίες. Κτίρια έντιμα απέναντι στην ιστορία του τόπου που μοιάζει  να τα γεννά, κτίρια χαρούμενα. Γιατί όπως είπε: ‘…όταν το αποτέλεσμα είναι ευτυχισμένο αυτό που βλέπω είναι 10 φορές καλύτερο από αυτό που οραματίστηκα ενώ στην αντίθετη περίπτωση είναι 100 φορές χειρότερο’.

Άρθρο της Ελένης Λαγγουράνη (αρχιτέκτων) για τη διάλεξη του Mario Botta στο Μέγαρο Μουσικής 

Οι φωτογραφίες και τα σχέδια των έργων του είναι από την επίσημη ιστοσελίδα του στην οποία μπορείτε να βρείτε πολύ περισσότερες