Μέρες και νύχτες στην αυτοκρατορική Ρώμη των αντιθέσεων - Ένας κόσμος στο φως ή στην σκιά

Γράφει η Ελένη Λαγγουράνη, αρχιτέκτων MSc ΕΜΠ

Η αρχαία Ρώμη, κυρίως η αυτοκρατορική Ρώμη του 2ου αι. μ.Χ., θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη μητρόπολη. Μια μητρόπολη που χαρακτηρίζονταν όμως από μεγάλες αντιθέσεις. Από την μια ένα αξεπέραστο αρχιτεκτονικό μεγαλείο, μια "μαρμάρινη" ομορφιά που την δόξασε στο πέρασμα των αιώνων μέχρι και σήμερα. Από την άλλη, τα μάρμαρα των palazzi λαμποκοπούσαν στην σκιά των κακόφημων περιοχών. Η υπέρμετρη αύξηση του πληθυσμού της, ειδικά από τον 1ο αι. π.Χ. και μέχρι τα μισά του 1ου αι. μ.Χ. - τον 2ο αι. μ.Χ. η αύξηση του πληθυσμού είχε αγγίξει την κορυφή –έφερε τις ανάλογες δυσάρεστες επιπτώσεις.
Μια πόλη ασφυκτικά γεμάτη από κόσμο διαφόρων εθνικοτήτων, με πολυάριθμα μικρά δρομάκια που καθιστούσαν επικίνδυνη την κυκλοφορία, έλλειψη χώρων πρασίνου καθώς και των απαραίτητων υπηρεσιών για την υγιεινή της πόλης. Την περίοδο του Αυγούστου, ο πληθυσμός ήταν ένα εκατομμύριο, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από τις ποσότητες σταριού που απαιτούνταν για την τροφή του πληθυσμού. Στους χρόνους του αυτοκράτορα Τραϊανού είχε γίνει πια μια μητρόπολη, μια πόλη με κολοσσιαίες διαστάσεις.

Σκλάβοι με...μισθό

Όπως και η πόλη, έτσι και η κοινωνία είναι γεμάτη αντιθέσεις. Ανάμεσα στην αριστοκρατία και στις ανώνυμες μάζες του προλεταριάτου υπάρχει η μεσαία τάξη. Υπάρχει μια ιεραρχία των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων, όμως η πολιτική της κοινωνίας είναι τέτοια που όλοι απολαμβάνουν στιγμές κοσμοπολιτισμού, μιμούμενοι τον εκάστοτε αυτοκράτορά τους! Βέβαια, για τους κατοίκους της Ρώμης, τα κοινωνικά αγαθά που απολαμβάνουν εξαρτώνται από την κοινωνική τους τάξη (censo). Υπεράνω όλων στέκει αγέρωχα ο αυτοκράτορας, που ενσαρκώνει τους νόμους και τον ίδιο τον Θεό! Πρόκειται για έναν κόσμο ακλόνητο υπό την εξουσία μίας αυτοκρατορίας θεοκρατικής!
Στον αντίποδα, βρίσκεται μια στρατιά από σκλάβους, που είναι απαραίτητοι προκειμένου να διατηρηθεί η τάξη. Στην αρχαία Ρώμη οι σκλάβοι αμείβονται με χρήματα ή βραβεία! Δεν επρόκειτο δηλαδή για μια παντοτινή δυσβάσταχτη κατάσταση. Συχνά δε, δεν μπορεί να τους διακρίνει κανείς ούτε καν από το ντύσιμό τους! Σε γενικές γραμμές, υπάρχει μια σύγχυση στις κοινωνικές αξίες, σε σημείο που από έναν ελεύθερο μα φτωχό πιο ευτυχισμένος να θεωρείται ο σκλάβος ενός πλούσιου!

Πολεοδομική αναρχία και αντιφατικές γειτνιάσεις

Από την μια είναι το ασφυκτικά κατοικημένο αστικό κέντρο, το Urbs Roma, και από την άλλη η αγροτική ύπαιθρος με σαφώς καθορισμένα όρια, το Ager Romanus. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι είναι ανίκανοι να επεκτείνουν τον αστικό τους χώρο σύμφωνα με τον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού. Έτσι, προκειμένου να κερδίσουν τον χαμένο χώρο χρησιμοποιούν μέσα, ή καλύτερα τεχνάσματα, όπως είναι η ελάττωση του πλάτους των δρόμων και η προσθήκη ορόφων στις κατοικίες τους (insule).
Η αρχαία Ρώμη δεν είχε σχεδιαστεί σύμφωνα με κάποιο πολεοδομικό σχέδιο, κανένας κανονισμός δεν είχε εφαρμοστεί στην άναρχη χάραξη των δρόμων. Γι' αυτό και παρατηρείται παντελής έλλειψη αυστηρών πολεοδομικών χαράξεων, χώρων πρασίνου, άνετων περασμάτων. Μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας οι δρόμοι συνιστούν ένα σύνολο κάθε άλλο παρά λειτουργικό. Στην ουσία διαχωρίζονται σε 3 κατηγορίες: τους δρόμους αποκλειστικά για τους πεζούς, εκείνους από τους οποίους μπορούσε να περάσει ένα μόνο κάρο την φορά και εκείνους που μπορούσαν να διασταυρωθούν δύο κάρα. Τα πεζοδρόμια και τα λιθόστρωτα είναι πολύ περιορισμένα σε αριθμό. Πραγματικά, είναι σαν να πρόκειται για μια αγροτική περιοχή! Οι πραγματικοί δρόμοι ήταν τα vici, υπόγεια απλά περάσματα ή μονοπάτια πλάτους περίπου 2,90μ. που δεν άξιζαν ούτε σε ένα χωριό! Ένας κόσμος στην σκιά ή στον ήλιο! Μέσα στα τείχη της αρχαίας Ρώμης μόνο δύο δρόμοι είχαν το δικαίωμα να έχουν το όνομα Via (οδός): η Via Sacra και η Via Nova.
Μιλάμε λοιπόν από την μια πλευρά για μια σύγχρονη για την εποχή λαμπρή μεγαλοπρέπεια και από την άλλη για μία μεσαιωνικού τύπου απλότητα με τα μικρά και στενά, έντονα ανηφορικά πολλά από αυτά (η Ρώμη είναι χτισμένη σε 7 λόφους!) ανήλιαγα δαιδαλώδη δρομάκια γύρω από τις ογκώδεις insule - τις πολυκατοικίες δηλ. όπου διαμένουν τα μεσαία στρώματα - τις κομψές βίλες των πλουσίων επονομαζόμενες domus αλλά και τις capanne δηλ. τις καλύβες των φτωχών. Μια ´´τρομαχτική´ συμβίωση, δεν συμφωνείτε?

Καθημερινές σκηνές υπό το φως του ήλιου

Η αυτοκρατορική Ρώμη ξυπνά νωρίς, σαν να είναι χωριό! Στο κρεβάτι μένουν μόνο οι νέοι μετά από ολονύχτια γλέντια και... οι μεθυσμένοι! Πρέπει να εκμεταλλευτούν στο έπακρο το φως της ημέρας καθώς η νύχτα είναι σχεδόν βυθισμένη στο σκοτάδι. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι δεν είναι λάτρεις του πλούσιου πρωινού. Με το που σηκώνονται από το κρεβάτι, πίνουν βιαστικά ένα ποτήρι νερό και βγαίνουν έξω. Τους καθησυχάζει η ιδέα της επίσκεψής τους, με την δύση του ηλίου, στις δημόσιες θέρμες ή στο ιδιωτικό τους λουτρικό καταφύγιο όπου θα βιώσουν στιγμές ηρεμίας και χαλάρωσης. Και όλα αυτά μετά από νύχτες αϋπνίας καθώς υποφέρουν από αυτήν - την ασθένεια κατά κάποιο τρόπο - λόγω όλων των "δρώμενων" που συμβαίνουν κατά την διάρκεια της νύχτας και στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω.
Οι δρόμοι σφύζουν από ζωή. Παρατηρείται ένα συνεχές via vai (πήγαινε έλα) ενός πολύχρωμου πλήθους (λόγω του ποικιλόχρωμου ρουχισμού), οι χειροτέχνες και οι λιανοπωλητές εκθέτουν την πραμάτεια τους στους πάγκους των tabernae (ισόγεια μαγαζάκια) πάνω στους δρόμους, οι bettolieri (βαρελάδες) φωνάζουν στις μάζες των περαστικών - που προσποιούνται τάχα ότι δεν τους ακούν - επιδεικνύοντας προκλητικά τις κατσαρόλες με τα ζεστά καπνιστά λουκάνικα... Οι μπαρμπέρηδες ξυρίζουν τους πελάτες τους στην μέση του δρόμου, δάσκαλοι και μαθητές κάνουν μάθημα στην ύπαιθρο, περίεργοι περαστικοί περιτριγυρίζουν τον γητευτή φιδιών με την οχιά του, σκηνές που θυμίζουν αγορά στο Marrakech...
Την μέρα κυκλοφορούν κυρίως οι πεζοί, οι καβαλάρηδες, οι πλανόδιοι μουσικοί και, ανάλογα, οι τραυματιοφορείς αλλά συνυπάρχουν και πομπές επικήδειων τελετών με γυναίκες που κλαίνε κατόπιν... πληρωμής (οι μοιρολογίστρες της εποχής!). Οι Ρωμαίοι - αν δεν διαθέτουν το δικό τους άλογο ή μουλάρι - μπορούν να νοικιάσουν ένα. Μπορεί κανείς να δει μεμιάς όλα τα έθνη, μια ποικίλη ροή... Οι άμαξες οποιουδήποτε τύπου απαγορεύεται ρητά να κυκλοφορούν από την στιγμή που ξημερώνει μέχρι που να βραδιάσει. Μόνο στάσιμες μπορεί να τις δει κανείς στην διάρκεια της μέρας. Ανάμεσα στις εξαιρέσεις συναντά κανείς τις άμαξες των κατασκευαστικών εταιρειών για την μεταφορά προφανώς των υλικών των οικοδομών.
Αν και οι στενοί δρόμοι δεν ευνοούν τις βόλτες, στην πόλη καθημερινά επικρατεί κοσμοσυρροή. Ιδανικά σημεία για βόλτα είναι τα fori, οι βασιλικές (όταν έχουν ολοκληρωθεί οι δίκες), οι κήποι των palazzi των αυτοκρατόρων που διαθέτουν δωρεάν στην διάθεση του κοινού. Πρόκειται για χώρους μέσα στο πράσινο και στην δροσιά που είναι γεμάτοι με έργα τέχνης. Εκεί, κάτω από την σκιά των κιονοστοιχιών, συγκεντρώνονται κατά παρέες οι Ρωμαίοι για να φλυαρήσουν ή για να παίξουν ένα τυχερό παιχνίδι. Καθώς είναι παθιασμένοι με αυτά μπορεί να σταματήσουν σε οποιοδήποτε μέρος - ειδικά στα διάφορα πανδοχεία (locande) και στα ταβερνάκια (osterie) – ακόμη και χωρίς να διαθέτουν τον απαραίτητο εξοπλισμό, να αυτοσχεδιάσουν και να στοιχηματίσουν.

Όταν η νύχτα πέφτει...

Ειδικά τις νύχτες χωρίς φεγγάρι η πόλη βυθίζεται στο πιο βαθύ σκοτάδι. Ένα από τα χαρακτηριστικά τα οποία απομακρύνουν ακόμη περισσότερο την αυτοκρατορική Ρώμη από τις σύγχρονες πρωτεύουσες. Ο κόσμος κλείνεται στα σπίτια του, οι αλυσίδες ασφαλείας παίρνουν την σωστή τους θέση, οι νοικοκυρές αποσύρουν από τα παράθυρα τα ανθοδοχεία, τα μικρά ισόγεια μαγαζάκια των botteghe σιωπούν...
Αυτοί που οφείλουν να βγουν είναι οι πλούσιοι, συνοδευόμενοι πάντα από τους σκλάβους που με τις δάδες που κρατούν τους φωτίζουν τον δρόμο. Η παρέλαση των ανθρώπων αντικαθίστανται από την παρέλαση των ζώων, τα κονβόι από τις άμαξες και οι οδηγοί τους προκαλούν φοβερή ηχορρύπανση, βασικός λόγος για την αϋπνία των αρχαίων Ρωμαίων. Και καλά οι πλούσιοι, που το ικανό πλάτος των τοίχων των σπιτιών τους τα καθιστούσε κάπως ηχομονωτικά σε συνδυασμό με τους κήπους που "απομάκρυναν" τις βίλες τους από τον νυχτερινό θόρυβο των κάρων. Οι άμοιροι οι φτωχοί τι έπρεπε να κάνουν που ήταν υποχρεωμένοι να είναι στο πόδι με το που χαράξει?
Η μη δυνατότητα φωτισμού της πόλης στην διάρκεια της νύχτας ανάγκαζε τους Ρωμαίους να ξυπνάνε με την πρώτη αυγή για να εκμεταλλευτούν όλη την "φωτισμένη" μέρα για τις καθημερινές τους δουλειές μέχρι που σουρούπωνε. Υπήρχε μια σύγχυση, ένας πανικός, που μοιάζει σε μας ασύμβατος με αυτήν καθ΄ αυτήν την ιδέα του πολιτισμού της αυτοκρατορικής Ρώμης!

Η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου

Τι ήταν ο tonsor (μπαρμπέρης) για τους αρχαίους Ρωμαίους?
Οι κομψοί Ρωμαίοι δεν μπορούν αν, κάθε πρωί, δεν επισκεφτούν τον κουρέα / κομμωτή τους (tonsor) – ακόμη και 2 φορές την ημέρα! Κανένας δεν ξυρίζεται μόνος του! Οι ανδρικές περιποιήσεις προσφέρονται αποκλειστικά στον φιλόξενο χώρο των πολυάριθμων tonstrine (κουρεία, ίσως και χώροι αισθητικής για τους άνδρες) που στεγάζονται στις tabernae της πόλης, ακόμη και σε ανοιχτό χώρο (εκεί στέλνονται κυρίως οι σκλάβοι). Τα κουρεία είναι ανοιχτά από την ανατολή ως την δύση του ήλιου. Και δεν είναι καθόλου εύκολο να ανοίξει κανείς το δικό σου κουρείο! Οι πλούσιοι βέβαια διαθέτουν τον προσωπικό τους tonsor στην κατοικία τους. Σε αυτούς λοιπόν εμπιστεύονται το "ιερό" τους μούσι - που κατά τα πρότυπα των αρχαίων Ελλήνων το αφήνουν μακρύ - ή την κόμμωσή τους ακολουθώντας την τελευταία λέξη της μόδας (έχοντας πάντα ως πρότυπο τον αυτοκράτορα!). Γίνεται ακόμη και θρησκευτική τελετή την πρώτη φορά που το γένι ενός νέου πέφτει κάτω από τις λάμες ενός tonsor!
Έτσι, το κουρείο γίνεται τόπος συναντήσεων, κουτσομπολιών, γραφείο γνωριμιών, ανταλλαγής πληροφοριών, παρεξηγήσεων... Δεν είναι τυχαίο που οι γραφικές σκηνές που εκτυλίσσονταν εκεί καθημερινά ενέπνευσαν πολλούς ζωγράφους αλλά και ποιητές που εξύμνησαν τους πιο βιρτουόζους μπαρμπέρηδες! Οι πιο αξιόλογοι είχαν την δυνατότητα να κερδίσουν τόσα ώστε να ανέβουν κοινωνικό επίπεδο, να γίνουν αξιοσέβαστοι cavalieri παίρνοντας τον τίτλο του "ex-tonsor" (πρώην κουρέας).

Καλλωπισμός για τις αρχαίες Ρωμαίες

Η περιποίηση των γυναικών μοιάζει κατά πολύ με αυτή των ανδρών. Οι κομμώτριες (pettinatrici) είναι για τις γυναίκες ό,τι οι tonsores για τους άνδρες. Στα κομμωτήρια της εποχής εκτός από χτένισμα και κόψιμο των μαλλιών, προσφέρονται επίσης υπηρεσίες αποτρίχωσης και μακιγιάζ. Και εδώ, με αντίτιμο τα κάλλη τους, οι γυναίκες υποφέρουνε πολύ! Υπάρχουν σατυρικά ποιήματα γεμάτα από τα ουρλιαχτά θυμωμένων γυναικών. Οι γυναίκες στην αρχαία Ρώμη δίνουν πρωταρχική αξία σε επιφανειακά πράγματα. Χαρακτηριστικό είναι ότι μετά τον θάνατό τους άφηναν ως περιουσία αντικείμενα του προσωπικού τους καλλωπισμού όπως την προσωπική τους μπανιέρα, τα ρούχα τους, τους καθρέφτες τους, αξεσουάρ όπως χτένες, καρφίτσες κτλ.
Στα τελευταία δίνουνε μεγάλη σημασία καθώς τις κάνουν ακόμη πιο γοητευτικές. Ανάμεσα στα μαλλιά τους περνούν μια απλή κορδέλα στο χρώμα της πορφύρας. Στο λαιμό τους φορούν συχνά ένα μαντιλάκι δεμένο κόμπο. Την περίοδο του καλοκαιριού κουνάνε συχνά με το ένα χέρι τους μια βεντάλια από φτερά παγονιού για να διώχνουν από το πρόσωπό τους την σκόνη ή τον ιδρώτα. Στο άλλο κρατούν (όταν δεν συνοδεύονται από την υπηρεσία τους ή από έναν ευγενικό φίλο) ένα ομπρελίνο συνήθως πράσινου χρώματος που δεν κλείνει ποτέ, ακόμα και όταν έχει αέρα!
Οι γυναίκες υψηλού κοινωνικού επιπέδου (rango) συνδυάζουν τα χρώματα των ρούχων τους με αυτό της επιδερμίδας τους. Έτσι, μπορεί κανείς να θαυμάσει ένα πολύχρωμο πλήθος στους δρόμους χάρη στα χρωματιστά ρούχα των γυναικών που κάνουν την βόλτα τους. Με όλα τα παραπάνω, οι ωραίες Ρωμαίες τραβούν τα βλέμματα και προκαλούν τον θαυμασμό των περαστικών. Βέβαια, για να πούμε την αλήθεια, όλα αυτά δεν είχαν καμία σημασία, γιατί στην αρχαία Ρώμη οι γυναίκες δεν είχαν τόση συμμετοχή στην δημόσια ζωή όσο οι άνδρες και τελευταία περιορίζονταν κυρίως στην ψυχαγωγία.

Θεάματα

Η βάση κάθε μιας από τις αρχαίες ρωμαϊκές γιορτές βρίσκεται στην θρησκεία π.χ. αγώνας ψαριού (gara di pesca), αγώνες με άλογα (corsa di cavalli), θεατρικές παραστάσεις, οι μάχες με τους μονομάχους κτλ. Οι περισσότερες είναι συνδεδεμένες με μερικά παράξενα έθιμα από την αρχή της γέννησής τους. Επίσης, στην αρχαία Ρώμη πιστεύουν πολύ στην αστρολογία. Τον 2ο αι.μ.Χ. υπάρχει μια πτώση στην κωμωδία, την βλέπουνε περισσότερο ως προσφορά στην παράδοση και όχι τόσο ως διασκέδαση. Ο μίμος είναι αυτός που αντικαθιστά στην ουσία το είδος της κωμωδίας, ανεξάντλητος σε ιστορίες απαγωγών, απατημένων συζύγων, κρυφών εραστών κτλ. Η αλήθεια είναι ότι η επιτυχία τους είναι προδιαγεγραμμένη καθώς οι ιστορίες τους είναι "πικάντικες" και οι ηθοποιοί παίζουνε χωρίς μάσκα με τα καθημερινά τους ρούχα. Η αλήθεια είναι ότι τα διάφορα θεάματα λειτουργούν ως εμπόδιο στην εξέγερση καθώς οι Ρωμαίοι βγάζουν όλο το πάθος τους σε αυτά και δεν έχουν την δύναμη να επαναστατήσουν.

Οι Θέρμες

Η έννοια των Θερμών ενσαρκώνει απόλυτα αυτό που ονομάζουμε αναζωογόνηση και αναψυχή. Η κουλτούρα της προσωπικής υγιεινής και των αναγκαίων αθλημάτων για την υγεία, συνδυασμένα με πνευματικές αναζητήσεις, βρίσκουν τον κύριο εκφραστή τους στον χώρο των Θερμών που χαρακτηρίζουν σε μεγάλο βαθμό τον αστικό τρόπο ζωής των αρχαίων Ρωμαίων. Η ζωή στις Θέρμες διακρίνεται σε δύο στάδια: το γυμναστήριο όπου τα σώματα αποκτούνε ευλυγισία και τα λουτρά όπου το δέρμα καθαρίζει από τον ιδρώτα και εξαγνίζεται. Βλέπουμε ότι η έννοια του αθλητισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτή του λουτρού. Δεν πρόκειται λοιπόν μόνο για το Palazzo delle Acque (Κτίριο λουτρών) αλλά κυρίως για το Κτίριο ενός λαού που αποτελεί τελικά πρότυπο για την εποχή μας καθώς εφαρμόζει στην πράξη αυτό που πρεσβεύει και το οποίο επιδιώκουμε με δυσκολία στην σημερινή εποχή "Mens sana in corpore sano" (Νους υγιής εν σώματι υγιές).

Σημ.: το κείμενο βασίζεται στο βιβλίο : ''La vita quotidiana a Roma'', Carcopino, editore Economica Laterza. Η επιλογή των κειμένων, η μετάφραση και η ελεύθερη απόδοση ανήκουν στην υπογράφουσα.

Ελένη Α. Λαγγουράνη, αρχιτέκτων MSc ΕΜΠ